Rapacki Wincenty (1840–1924), aktor, reżyser, dyrektor teatru, literat. Ur. 22 I w Lipnie koło Płocka, był synem Wojciecha, woźnego sądowego, i Wiktorii Barbary z Piegłowskich.
R. uczył się w miejscowej szkole, a następnie w gimnazjum w Płocku, ale go nie ukończył. W r. 1859 wstąpił do warszawskiej Szkoły Dramatycznej; w czasie nauki utrzymywał się z przepisywania wyroków w Trybunale Handlowym oraz ze statystowania w Warszawskich Teatrach Rządowych (WTR), równocześnie intensywnie się dokształcał. Ówczesny kierownik Szkoły Józef Rychter nie poznał się na talencie R-ego, natomiast opieką otoczył go jego następca Jan Tomasz Seweryn Jasiński. Wg niektórych źródeł 26 I 1861 odbył się debiut R-ego w WTR, ale nie zaangażowano go. W końcu lipca 1861, jako członek zespołu Jana Padégo, zagrał w Druskiennikach rolę kapitana w sztuce „Dziwadła, czyli Odrodzony” K. Pieńkowskiego wg powieści J. I. Kraszewskiego. W sierpniu i wrześniu t. r. wystąpił z zespołem teatru wileńskiego w Kownie. Miał jeszcze występować w Birsztanach, a następnie wrócił do Warszawy i bezskutecznie starał się o powtórny debiut w WTR. Od czerwca 1862 grał w zespole Adama Miłaszewskiego, m. in. w Przemyślu, Jarosławiu, Stryju i Stanisławowie. W marcu 1863 zerwał umowę z Miłaszewskim i występował gościnnie we Lwowie; znalazł tu powodzenie zarówno u publiczności, jak i krytyki, jednakże nie został zaangażowany. W kwietniu 1863 wstąpił do trupy Lucjana Ortyńskiego w Czerniowcach i występował z nią przez rok, często obsadzany w dużych rolach (w wielu sztukach był partnerem Heleny Modrzejewskiej) – zdobył wielkie uznanie i popularność. Wtedy też ożenił się z aktorką Józefiną Hoffman. Dn. 20 XI 1863 przejął kierownictwo zespołu, ale już ok. 10 XII aktorzy zawarli układ o działy. Po wybuchu powstania styczniowego R. został mianowany przez Rząd Narodowy naczelnikiem miasta Czerniowce. W sezonie 1864/5 r. grał w teatrze lwowskim, wysuwając się na jedno z czołowych miejsc w tamtejszym zespole.
Dn. 1 X 1865 R. wystąpił po raz pierwszy w teatrze krakowskim w roli Rejenta w uroczystym, inaugurującym działalność nowej dyrekcji Adama Skorupki przedstawieniu „Zemsty” A. Fredry i związał się z tą sceną do r. 1870. W tym okresie uformował swój styl aktorski i nabył wszechstronnej ogłady, obracając się wśród artystycznej i intelektualnej elity miasta: bliskie stosunki lub przyjaźnie łączyły go np. z Janem Matejką (pozował mu do kilku obrazów), Józefem Szujskim, Karolem Estreicherem, Michałem Bałuckim, Edwardem Lubowskim, a także z Józefem I. Kraszewskim. Niemało wpłynął nań też kierownik artystyczny teatru krakowskiego Stanisław Koźmian, z jego to inicjatywy i z jego pomocą przedsięwziął R. podróże do Wiednia i Paryża, poznając tamtejsze sceny. Latem wyjeżdżał wraz z zespołem teatru krakowskiego do Poznania i Krynicy. Od 8 IV do 15 V 1869 R. występował gościnnie w Warszawie, zaproszony przez Sergiusza Muchanowa, prezesa WTR, który przyjechał umyślnie do Krakowa, aby zobaczyć jego grę. R. pokazał wówczas 11 ról, zaskakując publiczność i krytykę wszechstronnością talentu, umiejętnością wcielania się w zupełnie odmienne postacie. Z Warszawy wrócił do Krakowa – na krótko: zaangażowany bowiem od 3 II 1870 do zespołu dramatu WTR, opuścił Kraków po kryjomu, zrywając kontrakt. W r. 1872 bezskutecznie starał się o dyrekcję teatru lwowskiego, a w r. 1892 – krakowskiego. W WTR natomiast, będąc stale aktorem, obejmował z czasem ważne funkcje kierownicze: od 1 I 1875 do 12 IV 1876 był reżyserem dramatu i komedii, w r. 1880 wchodził w skład komisji artystycznej, w l. 1898–9 był inspektorem repertuaru, 18 VII 1907 został powtórnie reżyserem. Po śmierci pierwszej żony poślubił 27 VII 1895 swoją uczennicę Amelię Gordon-Świejkowską. Poza Warszawą występował gościnnie w wielu miastach, najczęściej w Krakowie (1871, 1873, 1877, 1879, 1881, 1886, 1887, 1888, 1889 1890, 1892, 1893, 1894, 1904, 1909), także we Lwowie (1872, 1881, 1892), w Płocku (1878), Kaliszu (1879), Lublinie (1880), Poznaniu (1881), Kielcach (1883), Wilnie (1909) i in. Obchodził jubileusze: 13 XII 1891 – trzydziestolecia pracy, 21 VI 1901 – czterdziestolecia, 3 VII 1921 – sześćdziesięciolecia. W r. 1912 otrzymał emeryturę (2 tys. rb. rocznie), nadal jednak należąc do zespołu. W początku r. 1919, gdy miasto przejęło dawne WTR, został zwolniony, ale Arnold Szyfman umożliwił mu działalność aktorską w prywatnym Teatrze Polskim. W końcu t. r. R. powrócił do Teatru Rozmaitości, gdzie grał – już jednak rzadko – do końca życia. W r. 1921 wystąpił w filmie „Cud nad Wisłą” (reżyseria Ryszarda Bolesławskiego).
R. nie odpowiadał wyglądem zewnętrznym obowiązującemu ówcześnie modelowi amanta: był wysoki, kościsty, nie odznaczał się urodą, rysy miał wprawdzie wyraziste, ale dosyć pospolite, duży nos, małe oczy, głos – wedle określenia Władysława Bogusławskiego – «suchy, bez metalicznego dźwięku», również cechujący się «jakimś odcieniem pospolitości». Mimo tych braków uważano go przecież za jednego z najwybitniejszych aktorów polskich jego czasu i już w Krakowie zyskał opinię twórcy nowego stylu. Styl ten dał powód do ostrej polemiki w czasie jego występów gościnnych w Warszawie w r. 1869. Przeciw grze R-ego wystąpili mianowicie krytycy ulegający wpływom romantycznej estetyki, najsurowiej zaś oceniał go Bogusławski, który odmawiał mu talentu i kultury, a zarzucał wulgarność, wytykając np. istotnie niepoprawną wymowę R-ego (takie opinie prowokowała w pewnej mierze także nadmierna ambicja aktora, sięgającego po role, które mu wyraźnie nie odpowiadały, np. Franciszka Moora w „Zbójcach” F. Schillera). Zarzuty Bogusławskiego wynikały przeważnie z jego uprzedzenia do realizmu, stanowczo natomiast poparli nowatorskie wysiłki R-ego młodzi publicyści pozytywistyczni. Konflikt z Bogusławskim trwał dłużej: gdy w r. 1876 został on reżyserem dramatu i komedii w WTR, R. walnie się przyczynił do jego ustąpienia.
R. był pierwszym u nas wybitnym przedstawicielem realistycznego stylu gry, świadomie propagującym ten kierunek w polskim teatrze. Jego nowatorstwo przejawiało się najdobitniej w zewnętrznej charakterystyce postaci. Żaden polski aktor nie przypisywał dotychczas takiego znaczenia charakteryzacji: za cenę wielkich, osobistych (sam np. sporządzał sobie peruki) wysiłków i starań R. posuwał ją tak daleko, że – jak świadczą recenzje – często nie można go było rozpoznać na scenie. Unikał wzniosłości, okazywał nawet skłonność do pomniejszania kreowanych postaci. Lubił grać ludzi starych, podkreślał brzydotę fizyczną i moralną, a gdzie nadarzała się ku temu sposobność – uwydatniał zwierzęce cechy u ludzi. Bardzo się starał o związanie postaci ze środowiskiem, z którego się wywodziły, obdarzony niepospolitą zdolnością obserwacji, szczegółowo i trafnie obmyślał odpowiedni pod tym względem strój, sposób mówienia i zachowania; przy postaciach ze sztuk historycznych sięgał po odpowiednią lekturę. Ową szczególną dbałość o charakterystykę zewnętrzną R. z czasem powściągnął, a tę jego ewolucję tak określił w r. 1901 Bogusławski: «(…) zacierał się widoczny przedtem – pomiędzy maską a grą – przedział, pogłębiła się charakterystyka, sięgając do tajników duszy, sztuka odsuwała technikę na dalsze plany (…)». Spomiędzy licznych wybitnych ról w polskim repertuarze współczesnym, jakie grał w WTR, ceniono zwłaszcza kreacje bohaterów komedii Bałuckiego (to właśnie R. propagował jego sztuki na terenie Warszawy), Sołoduchy („Miód kasztelański” J. I. Kraszewskiego), Bartłomieja Wilczury („Szlachectwo duszy” J. Chęcińskiego), Dowgiełły („Pozytywni” J. Narzymskiego). Spośród postaci fredrowskich szczególnie zapamiętano go jako Piotra Zrzędę („Zrzędność i przekora”), Łatkę („Dożywocie”) i Rejenta („Zemsta”); R. miał wielki udział w szerzeniu kultu komediopisarza. Z ról R-ego we francuskim repertuarze współczesnym najwyżej ceniono Leonidasa Vauclin („Safanduły” V. Sardou). Krytycy widzieli w R-m przede wszystkim niezrównanego odtwórcę postaci charakterystycznych, natomiast z zastrzeżeniami traktowali na ogól jego – rzadsze zresztą – role tragiczne, choć w kilku zyskał uznanie, np. jako Ben Akiba („Uriel Akosta” K. Gutzkowa), Jago („Otello” W. Szekspira).
Wyznawcą realizmu był R. także w działalności reżyserskiej z l. 1875–6. Faworyzował odpowiedni repertuar, w większości współczesny polski, dbał o dobór właściwych kostiumów i dekoracji, ich historyczną wierność, drobiazgowo opracowywał spektakle, starannie zwłaszcza komponując sceny zbiorowe, aby – wg jego własnych słów – «dawały złudzenie rzeczywistości». Te starania przejawiły się najpełniej w inscenizacji dramatu jego pióra Wit Stwosz (1875) – barwna i efektowna, z kostiumami projektowanymi przez Matejkę stała się wydarzeniem teatralnym Warszawy i wzbudziła zainteresowanie nawet poza Polską. Pod koniec życia, powszechnie uznawany już za wielkiego aktora, R. cieszył się wyjątkowym autorytetem w teatrze polskim, w r. 1919 mianowany został pierwszym członkiem honorowym Związku Artystów Scen Polskich. Duży wpływ wywarł także jako nauczyciel. Od r. 1893 wykładał w Klasie Dykcji i Deklamacji przy Warszawskim Tow. Muzycznym, a w l. 1908–9 w Warszawskiej Szkole Aplikacyjnej. Do jego uczniów należeli m. in. Stanisława Wysocka, Michał Tarasiewicz, Antoni Fertner, Aleksander Zelwerowicz. Miał nadto wielu nie będących jego uczniami naśladowców, ale również kontynuatorów, za których uważa się przede wszystkim Kazimierza Kamińskiego i Kazimierza Junoszę-Stępowskiego.
Od wczesnej młodości R. uprawiał również twórczość literacką. Debiutował jeszcze w Czerniowcach, przerabiając na scenę „Nędzników” V. Hugo. W późniejszych latach bardzo płodny jako tłumacz, powieściopisarz, nowelista, a także dramatopisarz, wystawił kilkanaście sztuk, parę z nich zyskało współcześnie duże powodzenie, a największy rozgłos zdobył Wit Stwosz (wyd. W. 1874). Ogółem napisał ponad dwadzieścia utworów scenicznych, w których chętnie sięgał do wielkich wydarzeń z historii Polski (np. Odsiecz Wiednia, wyst. Lw. 1883, wyd. W. 1883) albo za bohaterów obierał postacie wybitne w dziejach narodowej kultury: Wit Stwosz, Mikołaj Kopernik (W. 1876), Acernus (Fabian Klonowicz) (W. 1879) lub też silne indywidualności: Mazur-Czart („Ateneum” 1876), Maćko Borkowic (wyst. Kr. 1878, wyd. W. 1878). Dbał w tych sztukach o nakreślenie efektownego pod względem teatralnym tła historycznego, co osiągnął głównie poprzez widowiskowo pomyślane sceny zbiorowe. Niżej oceniała współczesna krytyka jego kilka powieści historycznych, jednakże niektóre z nich (Grzechy królewskie, W. 1886, Do światła, Kr. 1887, Hanza, W. 1890) były wznawiane, a dwie (Hanza i Król husytów, W. 1913) przełożono na język czeski. Sporo swoich utworów zamieścił w czasopismach, głównie warszawskich („Ateneum”, „Bibl. Warsz.”, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.”, „Kłosy”, „Kur. Warsz.”, „Tyg. Illustr.”, „Tyg. Powsz.”, „Wiek” i in.). W swych opowiadaniach, ogłoszonych m. in. w zbiorach Trefniś (W. 1890), Około teatru (Kr. 1905), Czarny dwór (W. 1923), często sięgał do tematyki teatralnej, przedstawiając w literackiej formie postaci z dobrze sobie znanego środowiska. Ogłaszał także szkice poświęcone wybitnym polskim aktorom dawnym i współczesnym oraz wydał zarys historii teatru warszawskiego Sto lat sceny polskiej w Warszawie (W. 1925). O przeszłości teatru mówiła też jego powieść z czasów Dioklecjana Histrioni („Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1890, osobno Kr. 1906), przerobiona potem na scenę, oraz jedna z bardziej cenionych pozycji jego dramatycznego dorobku – komedia Bogusławski i jego scena (wyst. Kr. 1887, wyd. „Gaz. Pol.” 1887 i osobno W. 1888). R. ogłosił też Przewodnik dla teatrów amatorskich… (W. 1890). Był członkiem Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich. Zmarł 12 I 1924 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Pogrzeb odbył się na koszt miasta. Był odznaczony – jako pierwszy aktor w niepodległej Polsce – orderem Polonia Restituta (1922). Obszerne pamiętniki R-ego nie zostały wydane, spłonęły podczas drugiej wojny światowej, fragmenty opublikowano we „Wspomnieniach aktorów (1800–1925)” (W. 1965).
Z małżeństwa z aktorką i śpiewaczką Józefiną (Józefą) z Hoffmanów (1839–1891), oprócz zmarłego w dzieciństwie syna, miał R. sześcioro dzieci: Honoratę, zamężną Leszczyńską (zob.), Wincentego (zob.), Józefa (zob.), śpiewaczkę Różę, zamężną Bogucką (1873–1953, matkę aktora Andrzeja Boguckiego zm. 1978), skrzypka Wiktora oraz również uprawiającego muzykę Jana. Z drugiego małżeństwa z Amelią ze Świejkowskich (1868–1902), aktorką używającą na scenie nazwiska Gordon, miał synów Romualda (ur. 1896) i Dionizego.
Dąbrowska K., Portret, miniatura, 1918, w: Muz. Teatr. w W.; taż, Rapacki jako Rejent („Zemsta”), miniatura (reprod. w: „Kobieta Współcz.” 1929 nr 17); Gędłek (Gendłek) L., Portret, olej., 1866, w zbiorach B. Korzeniewskiego z W.; Kamieński A., Portret, olej, ok. 1890, w Muz. Teatr. w W.; Kotarbiński M., Tableau (14 ról), rys., (reprod. w: „Tyg. Illustr.” 1891 nr 99); Krassowski W., Portret, karykatura, rys., (reprod. w: „Marchołt” 1911 nr 4); Lentz S., Rapacki w roli („Sąd familijny”), rys., (reprod. w: „Tyg. Illustr.” 1888 nr 48); Mazur W., (?), Rapacki jako Vauclin („Safanduły”), brąz, w Muz. Teatr. w W.; Miller K., (?) Portret, litogr., (reprod. w: „Mucha” 1875 nr 16); tenże, Rapacki jako Hamlet („Hamlet”), olej, 1870, w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Szwankowski E., Teatry Warszawy w l. 1765–1918, W. 1979); Nicz E., Tableau (8 ról), drzeworyt, (wg fot. Karolego i Puscha), (reprod. w: „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1891 nr 428); tenże, Tableau (5 ról), drzeworyt, w Muz. Teatr. w W.; Pankiewicz J., Tableau (8 ról), rys., (reprod. w: „Kłosy” 1888 nr 1193); Rapacki J., Rapacki jako Karol Radziwiłł („Panie Kochanku”), olej, 1901 (reprod. w: „Tyg. Ilustr.” 1901 nr 26); tenże, (?) Rapacki jako Łatka („Dożywocie”), rys. w IS PAN; Sonnewendt S., Portret, karykatura, rys., 1910, w Muz. Teatr. w W.; Sypniewski F., Tableau (7 ról), drzeworyt (reprod. w: „Kłosy” 1869 nr 67); Tegazzo, Regulski A., Tableau (9 ról), drzeworyt (reprod. w: „Tyg. Illustr.” 1869 nr 67); Tom H., Portret, karykatura, tusz, rys., ok. 1915, w Muz. Teatr. w W.; – Nowy Korbut, XV (bibliogr.); Bibliogr. dramatu pol., II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946 i n.; Enciclopedia dello spettacolo, Roma 1954–62 VIII; Literatura pol. Enc., II (R. Górski); Teatral’naja Enciklopedija, Moskwa 1961 IV; Nycek J. B., Ludzie i książki, Płock 1983; Roczn. Nauk-Liter.-Artyst. (Okręta) na r. 1905, W. 1905; Słown. Teatru Pol. (bibliogr., ikonogr., fot., podstawowa pozycja dla niniejszego życiorysu); Teatr polski od 1863 r. do schyłku XIX wieku, W. 1982 (fot.); Teatr polski XIX wieku (katalog wystawy bibliofilskiej), W. 1969; – Got J., Teatr Krakowski pod dyrekcją Adama Skorupki i Stanisława Koźmiana 1865–1885, Wr. 1962; Górski R., Wincenty Rapacki, W. 1960 (bibliogr., fot.); Konarska-Pabiniak B., Teatr w dawnym Płocku, Wr. 1984 (fot.); Krasiński E., Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. (1922); Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 4, III (R. Górski, bibliogr., fot.); Szczublewski J., Wielki i smutny teatr warszawski 1868–1880, W. 1963 (fot.); Szwankowski E., Teatry Warszawy w l. 1765–1918, W. 1979; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; – Bogusławski W., Aktorzy warszawscy, W. 1962; tenże, Siły i środki naszej sceny, Wyd. 2, W. 1961; Korespondencja teatralna Michała Bałuckiego, W. 1981 (fot.); Koźmian S., Teatr, Kr. 1959 (fot); Mierzejewski B., Maraton z Melpomeną, Kat. 1980; Polanowski E., W dawnym Kaliszu, P. 1979 s. 274–7 (fot.); Siedlecki A. Grzymała, Świat aktorski moich czasów, W. 1973; Solska I., Listy, W. 1984; Szletyński H., Siedem gawęd z czasów młodości, W. 1979 s. 86–9; Waydel-Dmochowska J., Dawna Warszawa, W. 1959; Wspomnienia aktorów (1800–1925), W. 1963 (fot.); Żeromski S., Dzienniki, W. 1963–70 I, III–V, VII; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara).
Red.